Small Wonders – Het Rijksmuseum

Ze behoren tot de meest verfijnde en raadselachtige Nederlandse kunstwerken: de ‘kleine wonderen’, de extreem kleine gesneden beeldjes, doodskistjes, schedeltjes en gebedsnoten uit de 16^de eeuw. De tentoonstelling Small Wonders in Het Rijksmuseum toont er maar liefst 60 uit de hele wereld van 17 juni tot en met 17 september. Het is voor de eerste keer dat er zoveel Nederlandse microsnijwerk uit de late Middeleeuwen bij elkaar te zien is. De objecten trekken je naar binnen, hoe klein ze ook zijn!

Microsnijwerk

Hoe is het mogelijk om op zo’n kleine schaal de meest uitbundige en gedetailleerde Bijbelse taferelen te maken? In de 14^de eeuw ontdekten beeldhouwers dat het mogelijk was om extreem kleine beeldjes uit buxushout te snijden. Het hout is heel hard en moeilijk om te bewerken, maar dankzij de compacte, fijne vezels maakt de richting waarin je snijdt weinig verschil en dus ideaal voor verfijnd snijwerk. Door het kleine formaat van de kunstwerkjes konden ze worden meegedragen als ‘talisman’. Andere beeldjes vormden samen complete Bijbelse taferelen, bestemd voor kleine huisaltaren. Veel van de kleine wonderen zijn gebedsnoten. Een gebedsnoot is geen noot, maar een kraal van buxushout ter grootte van een walnoot. De basisvorm is een bolletje en dit kwam tot stand op een draaibank, net als de profielranden en de banden voor teksten. Na het doorzagen werden beide helften uitgehold en versierd met geometrische patronen op basis van elkaar oversnijdende cirkels. Dit gebeurde met behulp van de kleinste gereedschappen: passers, beiteltjes en boortjes. Zoals de naam al zegt, werden gebedsnoten gebruikt bij het bidden. De gelovige eigenaar vouwde de noot open, bestudeerde de scènes van dichtbij en mediteerde erover. Het formaat en de schaal van het kleinood maakten dit tot een uiterst persoonlijke aangelegenheid.

Echter uit recente onderzoek is duidelijk geworden dat deze kunstwerkjes niet uitsluitend een religieus doel dienden, maar ook een zeker spel- en vermaak aspect in zich droegen. Door de complexiteit dagen ze de gebruiker om bijzondere manieren te vinden om het te openen. Maar waar ze ook voor dienden, het microsnijwerk blijf fascinerend.

Adam Dircksz

Het Rijksmuseum heeft samen met Art Gallery of Ontario en The Metropolitan Museum of Art uitvoerig onderzoek gedaan. Het Rijksmuseum focuste zich op de makers, de kopers en het gebruik van de bijzondere kunstwerkjes. De bevindingen zijn onverwacht: het overgrote deel van de kunstwerkjes zijn zo consistent dat het uit één atelier afkomstig moet zijn geweest. Deze atelier werd waarschijnlijk geleid door Adam Theodrici. Op een gebedsnoot uit Kopenhagen stond een Latijnse tekst: ‘Adam Theodrici me fecit’, wat betekent: Adam Dircksz heeft mij gemaakt. Het is echter ook nog mogelijk dat de naam verwijst naar de opdrachtgever van de noot. Maar in ieder geval komen de kunstwerkjes van één atelier, dat consequent werkte in een vaste stijl en techniek. Al deze miniaturen hebben gemeen dat ze zijn opgebouwd uit minuscule stukjes gedraaid, geboord en uitgesneden buxushout. Als deze worden geopend, ontvouwt zich een overdaad aan details: in de helft van één gebedsnoot komen soms wel vijftig figuurtjes voor! Om alles goed te bekijken, ligt er naast elk kunstwerkje een vergrootglas, zodat elke detail te zien is. De tongetjes in de gezichten zijn zelfs zichtbaar!

Kunstwerkjes

In de 16^de eeuw veranderde de rol van microsnijwerk: de eens puur religieus gebruikte voorwerpen werden nu meer en meer gewaardeerd als kunstwerken op zich. Zo beeldde de maker van een Sint-Jorisbeeldje de ridder af in een harnas. Hij liet de achterzijde echter onbewerkt, het schors van de buxusstam is nog aanwezig. Daarmee liet hij zien dat hij met zijn kunst de natuur meesterlijk naar zijn hand kon zetten.

Sint-Joris en de draak

Dit kunstwerkje, gesneden uit één boomstam, is wat groter als de meeste, maar desondanks blijft het fascinerend. Op de muur is het verhaal te lezen, maar ook het driedimensionale beeldje toont het verhaal. Het gaat over de geschiedenis van de heilige ridder Joris, die de stad Silene bevrijdt van een draak. De draak verslond alle schapen en toen deze op waren, eiste hij het leven van de dochter van de koning. Joris redde deze prinses en doodde de draak, op voorwaarde dat de bevolking van de stad zich zou laten dopen. Op het beeldje is te zien hoe Joris langs de stadspoort rijdt, hoe hij door een donker bos rijdt, hoe hij de draak verwondt en hoe Joris naar Silene afdaalt, gevolgd door prinses Cleodolinda die de onderdanige draak leidt.

Small Wonders

Eeuwenlang werden deze miniaturen door hun bezitters gebruikt als steun bij gebed. Tegelijkertijd werden zij gekoesterd als kunstwerkjes en bewonderd om hun virtuoze snijwerk, dat zich alleen na aandachtig kijken prijsgeeft. En dat is na 500 jaar niet anders: nog steeds roepen de kunstwerkjes intense verwondering en verbazing op. Ze bewijzen dat kunst niet groot hoeft te zijn. Small Wonders is nu te bewonderen in de prachtige roze en gele zalen in Het Rijksmuseum, die erg rustgevend werken, waardoor de kleine wonderen in volle glorie kunnen worden beschouwd. Te zien van 17 juni tot en met 17 september 2017.   Afbeelding header: Nederland, Amsterdam, 14-06-2017. Small Wonders, tentoonstelling in het Rijksmuseum. Foto: Olivier Middendorp