Oudste Nederlandse zelfportret ontdekt!
De baanbrekende expositie over Johan Maelwael in het Rijksmuseum (tot 7 januari 2018) levert nieuwe inzichten op. Johan Maelwael, tot op heden bij het grote publiek volslagen onbekend, is de eerste Nederlandse schilder van naam die internationaal doorbrak. Aan de Nederlandse kunstgeschiedenis wordt een hoofdstuk toegevoegd, dat voorafgaat aan de Van Eycks: de leden van de kunstenaarsdynastie Maelwael-Van Limburg uit Nijmegen zijn de grondleggers van de Nederlandse schilderkunst. Deze tentoonstelling zorgt voor meer ontdekkingen. In het getoonde Wapenboek Gelre (1394-1402) heeft de kunstenaar, Herman Maelwael, een Nijmeegse oom van Johan Maelwael, zichzelf afgebeeld en daarmee het eerste zelfportret van een Nederlandse kunstenaar vervaardigd.
Zelfportret
Het fameuze Wapenboek Gelre is het meest complete overzicht van de Europese ridderschap aan het einde van de veertiende eeuw en daarmee het belangrijkste armoriaal van zijn tijd. De zeer bereisde Gelderse hertog Willem I – hij bezocht Litouwen, Jeruzalem, Praag, Parijs, Londen en Venetië - gaf opdracht voor dit boek. Naast meer dan 1700 heraldische wapens bevat het wapenboek op de openingspagina een bijzondere tekening: de Keizer- en keurvorstentekening. Deze wordt door deskundigen al heel lang toegeschreven aan Herman Maelwael. Sinds de 19e eeuw wordt gedacht dat op deze tekening de verkiezing van de keizer van het Heilige Roomse Rijk, Karel IV, is te zien. Hij vertegenwoordigde het opperste gezag in Europa en wordt op de tekening omringd door zes keurvorsten en nog een persoon. Die persoon is een heraut en waarschijnlijk de tekenaar zelf, omdat hij toentertijd een dubbelrol vervulde als part-time heraut. Dan zou Herman Maelwael zichzelf in ca. 1394 hebben getekend.
De Keizer en Gelretekening
André Stufkens en Clemens Verhoeven van de Nijmeegse Stichting Gebroeders van Limburg ontdekten dit in de zomer van 2017. Zij vonden ook een geheel andere betekenis van de tekening. Deze laat niet de verkiezing van de keizer zien, maar de belangrijkste gebeurtenis uit het leven van de Gelderse vorst: de beleningsceremonie van 1377. Op dat moment komt de oude keizer Karel IV speciaal naar het hertogdom toe om de toen veertienjarige Willem I het hertogdom Gelre te belenen. Sindsdien noemen zij deze tekening de Keizer en Gelretekening. Zij hebben dit nu gepubliceerd in het boek Johan Maelwael en de gebroeders Van Limburg. Grondleggers van de Nederlandse schilderkunst. De wetenschappelijke onderbouwing verschijnt begin december in de Engelstalige, internationale uitgave van de Maelwael Van Limburg Studies. Aan deze reeks werken bekende kunsthistorici mee, zoals Jos Koldeweij, Pieter Roelofs, Patricia Stirnemann en Eberhard König.
Kunsthistorisch belang
Het Wapenboek Gelre en de werkplaats van de familie Maelwael-Van Limburg zijn volgens kunsthistorici het doorslaggevende bewijs dat Gelre de bakermat van de Nederlandse schilderkunst is. De Keizer en Gelretekening bevestigt deze stelling. De wijze waarop de Keizer in al zijn waardigheid op zijn troon is weergegeven past in een eeuwenoude traditie van keizerbeelden, zoals deze ook in de keizerstad Nijmegen bekend was. Anderzijds is de visie van Herman Maelwael juist totaal vernieuwend, omdat de keizer heel menselijk en zelfs kwetsbaar is weergegeven. Karel IV was 62 jaar, had last van jicht, de lange reis vanuit Praag naar het Westen en de vele plichtplegingen hadden hem uitgeput. Dat sterke realisme getuigt van een geheel nieuwe visie en zou kenmerkend worden voor de Nederlandse kunsternaarstraditie met bekende namen als Van Eyck, Vermeer en Rembrandt. Afbeelding header: Keizer en Gelre tekening, 1394, Herman Maelwael
