Malevich Stedelijk Museum
. Afgelopen maand is de overzichtstentoonstelling Kazimir Malevich en de Russische avant-garde in het Stedelijk Museum geopend. De verwachtingen waren hooggespannen omdat de laatste tentoonstelling waarbij Malevich centraal stond, plaatsvond in 1989. Dit terwijl het Stedelijk Museum een prachtige collectie werken van deze toonaangevende kunstenaar bezit. Daarbij zijn er in die bijna 25 verstreken jaren, veel nieuwe ontdekkingen gedaan. Hierdoor biedt de tentoonstelling niet alleen een mooi overzicht van de ontwikkeling van Malevich, het onthult ook nieuwe geheimen over deze vooruitstrevende man. Met ruim 500 werken wordt er een zeer uitgebreid beeld van de werkzame jaren van Kazimir Malevich (Kiev, 1878- Leningrad, 1935) en zijn tijdgenoten geschetst. De veelzijdigheid van de kunstenaar wordt benadrukt door de dertien verschillende zalen die elk een belangrijke periode uit de carrière van Malevich behandelen. Gelukkig biedt de overzichtelijke tijdslijn bij aankomst van de tentoonstelling een verhelderende blik op het veelbewogen leven van deze kunstenaar.
Van Impressionisme tot futurisme
Aan het begin van zijn schilderscarrière liet Malevich zich vooral inspireren door de Franse impressionisten. Bij binnenkomst zijn het dan ook deze werken die als eerste opvallen. Malevich was geen voorloper en de stijl van schilders als Claude Monet en Paul Cezanne is duidelijk te herkennen. Opvallend is echter dat hij in korte tijd ook andere stijlen ging volgen. Zo zijn de werken die enkele meters verderop hangen juist futuristisch en symbolistisch van karakter, terwijl deze slechts enkele jaren later zijn gemaakt. Door de grote variatie in kleur, vorm en techniek blijkt hoe experimenterend Malevich te werk ging aan het begin van de twintigste eeuw. Het is na het zien van deze werken echter nauwelijks voor te stellen dat hij zich zou ontwikkelen tot een van de meest radicale kunstenaars van zijn tijd.
Kazimir Malevich, Huizen op het platteland, 1908 – 1909, olieverf op karton, 19 x 30 cm.
Kazimir Malevich, De houthakker, 1912, olieverf op doek, 93 x 70 cm.
Malevich breekt met de zichtbare werkelijkheid
Om nu elke zaal te bespreken is onnodig en zou bovendien veel te uitgebreid zijn. Waar het om lijkt te gaan, is de zoektocht van Malevich naar het absolute nulpunt, met als hoogtepunt het Zwarte vierkant. Volgens de kunstenaar was dit een nieuwe vorm van realisme die hij omdoopte tot het suprematisme. Het was de kunst ‘als zodanig’ en zo moest het ook beschouwd worden. Suprematisme is de kunst van verf op doek, van de pure creatie, en niet van imitatie van de zichtbare werkelijkheid. De tentoonstelling in het Stedelijk Museum biedt een spannende opbouw naar dit zogeheten suprematisme. Wat mij betreft is het hoogtepunt dan ook de zesde zaal waar een reconstructie te zien is van de Laatste futuristische tentoonstelling ‘0,10’. Tijdens deze tentoonstelling, die plaatsvond in Rusland in 1915, presenteerde Malevich 39 suprematistische werken waaronder het Zwarte vierkant. Deze hing schuin in de hoek, traditioneel gezien de belangrijkste plek voor een heiligenicoon.
De laatste futuristische tentoonstelling 0,10, Petrograd, 1915
Reconstructie 0,10 in het Stedelijk Museum
0,10 Was een grote ommekeer voor veel Russische kunstenaars. Ze wilde niet langer de westerse kunst navolgen en veel van hen gingen steeds verder op zoek naar de nieuwe grenzen van de abstracte kunst. Bij Malevich uitte dit zich in zuivere geometrische abstractie met uiteindelijk de wit op wit composities waarvan hij de laatste voltooide aan het begin van de jaren twintig. De meeste van deze werken zijn ook te bewonderen in het Stedelijk Museum en het is fascinerend om van dichtbij te zien hoe de kunstenaar daadwerkelijk heeft getracht om alle mate van suggestie weg te laten.
Kazimir Malevich, Wit supematistisch kruis, 1920-1921, olieverf op doek, 88 x 68,5 cm.
Na de wit op wit doeken stopt Malevich met schilderen; een volgende stap leek immers ook onmogelijk. Hierna ging de kunstenaar zich concentreren op andere vormen van het suprematisme, waaronder (utopische) architectuur, grafische vormen en het onderwijs. De veelzijdigheid van de kunstenaar wordt in de hierop volgende zalen dan ook uitgebreid aan de orde gesteld. Hoewel hij het schilderen achter zich had gelaten, is te zien hoe hij nog volop was betrokken bij het suprematisme in andere disciplines.
Terug naar de realiteit
Buitengewoon verrassend zijn de werken in de laatste zalen die vanaf eind jaren twintig zijn vervaardigd. Malevich is teruggekeerd naar de figuratieve schilderkunst en heeft de abstracte zuiverheid achter zich gelaten. Hij schildert weer in de stijl van het impressionisme en het neo-primitivisme en kiest eveneens voor vertrouwde onderwerpen zoals het eenvoudige leven op het platteland. Eerder werd nog gedacht dat sommigen van deze werken aan het begin van de twintigste eeuw waren gemaakt, maar onderzoek bewees het tegendeel. Malevichs terugkeer naar zijn oude schilderstijl is te verklaren uit de enorme druk van het Sovjetregime dat abstracte kunst als ‘decadent’ bestempelde en de makers genadeloos afstrafte. Toch zijn er ook duidelijke verschillen met zijn vroege werken. Zo zijn er hier en daar opvallende suprematistische kenmerken te vinden, met name in de kleding van de geportretteerde en in de vlakverdeling op de voorgrond. Daarbij stralen de werken een bepaalde mate van eenzaamheid uit; mensen zonder gezicht of armen, zwevend in een ondefinieerbare ruimte. Om de enorme ontwikkeling van Malevich te volgen, is het absoluut de moeite waard om de tentoonstelling te bezoeken. Weinig schilders hebben zoveel ismes gevolgd als Malevich. Hij heeft zich enerzijds laten inspireren maar anderzijds ook ontzettend afgezet. Zijn experimenteerdrift heeft (soms) onbegrijpelijke maar buitengewoon intrigerende kunst met zich meegebracht. Kortom, bezoek deze tentoonstelling snel om het zelf te ervaren! Tekst: Suzan van den Berg
