Gustave Courbet en zijn spraakmakende naakten
Gustave Courbet was een Franse realistische schilder en leefde van 1819 tot 1877. Hij werd als voorloper van het impressionisme gezien en zette zich daarbij volledig af tegen de regels van de ‘Officiële Académie’. Hij wilde de mens niet weergeven als een god, maar als een mens van vlees en bloed. Courbet wist het publiek te choqueren met de meest spraakmakende en vernieuwende naakten van de negentiende eeuw. Courbet koos voor een zeer realistische weergave van zijn modellen, waarbij hij gebruik maakte van een nieuwe uitvinding: fotografie. Hij zette zich met zijn opvattingen af tegen de academische regels opgelegd aan kunstenaars, wie vooral geïdealiseerde figuren uit de mythologie, bijbel of literatuur afbeeldden. Courbet wilde in zijn schilderijen juist het leven weergeven zoals het écht was, inclusief alle viezigheid en lelijkheid die hij tegenkwam. Courbet’s opvatting was dat een kunstenaar alleen zaken uit zijn eigen tijd moest weergeven, het tijdperk waarin hij leefde. Wat hij niet zelf beleefd of gezien had, kon door de kunstenaar immers niet goed worden weergegeven. Met deze opvatting sloot hij ook de historieschilderkunst uit, omdat deze zich baseerde op het verbeelden van taferelen uit eerdere perioden. De opvattingen van Courbet kwamen overigens niet overeen met die van zijn tijdgenoten want de meesten vonden zijn schilderijen niet 'kunstwaardig'. Uiteraard waren er ook voorstanders van zijn schilderkunst, maar deze waren op één hand te tellen. Iedereen in Parijs sprak over zijn schilderkunst en er verschenen karikaturen en spotprenten in de verschillende periodieken. Courbet werd veelvuldig gespot als een onbehouwen, boerse kunstenaar uit de provincie.
Gustave Courbet - Bacchante (1844 - 1845) Courbet gebruikte vaker foto’s als inspiratiebron voor zijn werken. Naast de ‘artistieke’ foto’s van modellen voor het gebruik op academies en in ateliers, ontstond er ook een erotische variant van deze foto’s. Deze werden privé verzameld in een ‘album secret’. Courbet gebruikte ook dit soort foto’s als inspiratie voor zijn schilderijen. Echter kent zijn oeuvre ook een groot aantal meer conventionele weergaven van het ontklede vrouwenlichaam. Een voorbeeld daarvan is ‘Bacchante’ uit 1844-45. Hij koos voor een mythologische titel, verwijzend naar de losbandige vrouwelijke volgelingen van de god Bacchus die wilden feesten met veel wijn in het bos. Courbet heeft een slapende, naakte Bacchante geschilderd, waardoor de voorstelling een voyeuristisch tintje krijgt. Een slapende, al dan niet naakte vrouw is een thema dat Courbet vaak in zijn werk laat zien. Ondanks de sensuele spanning van de Bacchante werd dit niet als een echt schokkend werk ervaren door tijdgenoten, want het heeft een academisch onderwerp uit de mythologie. Het lichaam van de Bacchante is ook mooi gevormd, haast een ideaal model en in het geheel niet te vergelijken met de latere corpulente, realistische ‘baadsters’ uit 1853.
Gustave Courbet - De Baadsters (1853) In het schilderij ‘De baadsters’ beeldt Courbet twee naakte vrouwen af in een bos aan de waterkant. In het midden staat een forse, naakte vrouw met haar rug naar de kijker toe. Aan de kant zit een geheel geklede vrouw met haar gezicht naar voren toe. In dit schilderij heeft Courbet de vrouwen niet geïdealiseerd weergegeven. Wat men in die tijd normaal gesproken wel gewend was. Het was een schande dat een schilder op een dergelijke manier een naakt schilderde, dat niet meer als naakt, maar als bloot ervaren werd. Het model was niet verfijnd, maar grof. Voor het publiek was onduidelijk wat Courbet met de voorstelling wilde aangeven, wat tot gevolg had dat er veel verschillende interpretaties werden gegeven. De kritieken waren echter negatief want de baadster werd een ‘hottentot Venus’ genoemd en Courbet ‘een anarchist van fysieke en morele schoonheid’. Mogelijk heeft Courbet een knipoog gegeven naar de theatrale gebaren van de academische schilderijen door deze op te nemen in zijn werk, om zo te laten zien hoe vreemd gebaren zijn.
Gustave Courbet - De vrouw met witte kousen (1861) Naast realistische blote vrouwen zoals ‘De baadsters’ en naakten die verwant zijn aan die van de Académie zoals ‘Bacchante’, gaat Courbet ook zeer erotische ontklede vrouwen schilderen. Zoals ‘De vrouw met witte kousen’ uit 1861. Courbet maakt hier opnieuw duidelijk dat het om een eigentijdse voorstelling gaat, door de toevoeging van de moderne kousen en schoen. De witte kousen verwijzen tevens naar erotische foto’s van prostituees die, vaak slechts gekleed in een paar witte kousen, voor de camera poseerden.
Gustave Courbet - De oorsprong van de wereld (1866) In 1866 schilderde Courbet ‘De oorsprong van de wereld’, een klein werk dat niet voor het openbaar bestemd was. Hij maakte dit schilderij voor een opdrachtgever waarvoor hij al eerder een paar schilderijen gemaakt had. Het schilderij is een close-up van het onderlichaam van een vrouw met gespreide benen. Haar bovenlichaam is gedeeltelijk afgedekt met een wit laken, haar hoofd en armen zijn niet te zien, alleen haar buik en de tepel van haar rechterborst. De vrouw is niet een specifiek persoon, maar een lustobject. De afgebeelde vagina is hier volgens de titel de oorsprong van de wereld, oorsprong van het leven. In die tijd was het werk zo choquerend, dat het nooit tentoongesteld is.
Het hoofd wat boven 'De oorsprong van de wereld' past Sinds 1995 hangt het doek in het Musee d’Orsay in Parijs. Voorheen werd het lange tijd verborgen gehouden en was het zelfs even verdwenen. Maar nu blijkt sinds 2013 dat Courbet minder vrijmoedig was dan werd aangenomen. Hij had namelijk ook een vrouwengezicht boven de romp geschilderd, wat later doormidden geknipt is. Momenteel is het bovenste deel in handen van een kunstliefhebber, wie het in 2011 voor € 1400 van een antiquair kocht. Nu wordt de waarde op € 42 miljoen geschat.
Gustave Courbet - Slapende nimf (1866)
Gustave Courbet - Slapende nimf in het bos (1866) Courbet schilderde ook brave naakten, waaronder ‘Slapende nimf’ en ‘Slapende nimf in het bos’, beiden uit 1866. In tegenstelling tot de grove vrouw in ‘De baadsters’, zijn het mooie vrouwen met ideale lichamen. Het gaat er Courbet hier duidelijk niet meer om het realistisch naschilderen van een plomp model. De houding van de vrouwen doet sterk denken aan een bekend thema in de kunstgeschiedenis, de liggende odalisk. Deze is onder meer geschilderd door Titiaan, Ingres en Manet. Het verschil is echter dat het bij deze schilders gaat om exotische haremdames die meestal wakker zijn en soms zelfs de beschouwer aankijken. Bij Courbet liggen de modellen diep in slaap, binnen of buiten in de natuur. Beiden liggen wel op een laken en zijn duidelijk op hun voordeligst neergelegd, met de pronte borsten naar voren gewend.
Gustave Courbet - Naakt rustend bij de zee (1868) Met deze schilderijen kwam Courbet dicht in de buurt van het soort naakt dat de kunstenaars op de Académie schilderden. Dit bewijst hij tevens in het schilderij ‘Naakt rustend bij de zee’, uit 1868. De vrouw wordt elegant afgebeeld en haar houding heeft veel weg van een conventioneel liggend naakt. Een naakte vrouw bij de zee is een veelvuldig terugkerend thema in de kunstgeschiedenis. Al dan niet als personificatie van de godin Venus, die geboren werd uit het schuim der golven. Echter kon Courbet het niet laten om deze vrouw toch realistisch af te beelden door een plukje okselhaar onder haar arm te schilderen. Courbet’s ideeën over het realisme in de schilderkunst heeft een deel van de kunstenaars beïnvloed, ook wat betreft de opvattingen over het weergeven van het naakt in de kunst. Hoewel hij met zijn realistische en erotische schilderijen van naakte vrouwen de wereld choqueerde en heftige reacties opriep, paste hij zich op latere leeftijd met dit onderdeel van zijn oeuvre toch aan de smaak van het publiek aan.
