Gerard de Lairesse strijkt neer in Twenthe

Vanaf 10 september t/m 22 januari 2017 - In de laatste decennia van de 17de eeuw is Gerard de Lairesse (1640-1711) de belangrijkste schilder in de Nederlanden. Na een vlucht uit Luik wordt De Lairesse in Amsterdam de grootste schilder van zijn tijd. Gerard de Lairesse verkondigt de klassieke schoonheid en bepaalt daarmee het kunstideaal tot in de 19e eeuw. “Gerard de Lairesse was de belangrijkste schilder van onze Gouden Eeuw, niet ná Rembrandt maar náást Rembrandt.” Zo zegt Gregor J.M. Weber, Hoofd Beeldende Kunst van Rijksmuseum Amsterdam en samensteller van De late Rembrandt. Hoe kan het dan toch dat zijn naam niet iedereen bekend in de oren klinkt?

Ons Nationale Zelfbeeld

Na de Bataafse Republiek gaat Nederland op zoek naar zijn eigen identiteit. Vanaf dat moment past De Lairesse niet meer in ons nationalistische zelfbeeld. Hij is ‘te Frans’ en classicistisch: niet ‘Hollandsch’ genoeg. De prachtige werken van Gerard de Lairesse worden verdrongen uit ons nationaal geheugen, maar door de echte liefhebbers zijn zij nooit vergeten. Rijksmuseum Twenthe geeft Gerard de Lairesse met de tentoonstelling Eindelijk! De Lairesse de plek terug die hij verdient: als één van de meest invloedrijke en bewonderde kunstenaars van de Nederlandse Gouden Eeuw.

Wallraf-Richartz-Museum - Fondation Corboud, Gerard de Lairesse, Die Vertreibung Heliodors aus dem Tempel, 1674, Öl Leinwand, 89 x 77 cm

1665 revolutiejaar

1665 is het jaar dat een kleine, Franstalige man met een door syfilis mismaakt gezicht arriveert in Amsterdam. Het is de schilder Gerard de Lairesse die zijn geboortestad Luik heeft moeten ontvluchten om te ontsnappen aan de furie van twee zusters. Hij kon zijn trouwbelofte aan één van hen niet nakomen want een andere dame had zijn hart gestolen. Dat konden de zussen niet toestaan, zij belaagden de schilder met messen en hij moest vrezen voor zijn leven. Samen met zijn geliefde Marie Salme ontvluchtte hij halsoverkop het Waalse land. Na een tussenstop in Utrecht komen beiden, ondertussen getrouwd, in Amsterdam aan. Kort na zijn aankomst in de stad bezoekt hij zijn beroemde collega Rembrandt van Rijn in diens atelier. Rembrandt schildert in grove verfstreken zijn portret, waarin het aangetaste gelaat van De Lairesse niet mooier is gemaakt dan het is.

Gerard de Lairesse

Perfecte schoonheid

Het portret documenteert niet alleen een ontmoeting tussen twee geniale kunstenaars: het is de confrontatie tussen twee artistieke visies. Zou Rembrandt hebben vermoed dat De Lairesse al gauw de meest gevierde en gevraagde schilder van de Lage Landen zou worden? En zou hij hebben kunnen bevroeden dat die voor hem poserende, mismaakte jongeman zou uitgroeien tot een fel criticus van zijn werk en de verbreider van het perfecte schoonheidsideaal?

Bejubeld

Tussen 1665 en 1690 schildert De Lairesse voor schatrijke Hollandse regenten honderden historiestukken, portretten, wanddecoraties, plafondstukken en toneeldecors. De onderwerpen die De Lairesse verbeeldt, zijn bijna altijd ontleend aan de antieke mythologie en de geschiedenis. Zijn composities zijn perfect, zijn figuren sterk geïdealiseerd en zijn palet is helder en kleurrijk. Met fluwelen toets paart hij een uiterst verfijnde stofuitdrukking aan het grote gebaar van de klassieke meesters van de Italiaanse Renaissance en het Franse Classicisme. Zijn stijl wordt door talrijke schilders bewonderd en nagevolgd. Op het toppunt van zijn roem wordt Gerard de Lairesse door het noodlot getroffen, in 1689 wordt hij plotseling blind als gevolg van de syfilis. Belemmerd om ooit nog te kunnen schilderen, gaat hij schrijven en verkondigt hij het ideaal van de klassieke schoonheid. Zo ontwikkelt hij zich in de laatste twintig jaar van zijn leven tot de meest invloedrijke kunstpedagoog die Nederland ooit heeft voortgebracht.

Gerard de Lairesse

Verguisd

Maar roem is vergankelijk en de kunstgeschiedenis niet altijd rechtvaardig: de schilderijen en de schoonheidsidealen van De Lairesse zijn sinds de 19de eeuw in de kunsthistorische overzichtswerken verguisd of zelfs geheel weggelaten. Zijn ‘geïmporteerde’ classicisme paste niet bij het nationale zelfbeeld, zoals dit in de ‘volkse’ kunst van schilders als Rembrandt, Hals, Steen en Vermeer tot uitdrukking kwam.

Gerard de Lairesse

Maakbare schoonheid

In Eindelijk! De Lairesse komt aan de hand van tientallen schilderijen, tekeningen en prenten het artistieke wereldbeeld van Gerard de Lairesse tot leven. Een wereldbeeld waarin schoonheid maakbaar is en onderwerpen verheven dienen te zijn. De Lairesse komt in de tentoonstelling zelf aan het woord via verschillende traktaten van zijn hand waarin hij de rationele regels voor de maakbare schoonheid optekende. Met deze tentoonstelling wil RMT laten zien dat het werk en de artistieke visie van De Lairesse een centrale plek verdienen in de canon van de Hollandse kunst van de Gouden Eeuw. Het algemene beeld van de Hollandse School is ons opgelegd door 19de-eeuwse critici. Zij hebben Gerard de Lairesse uit ons geheugen gewist. Eindelijk! De Lairesse toont aan hoe onterecht dit was. Bron afbeeldingen: Rijksmuseum Twenthe